Kakao to cenny surowiec organiczny, znany i wykorzystywany od tysięcy lat. Już wtedy przypisywano mu duże znaczenie gospodarcze i kulturowe. Jakie jest pochodzenie kakao i gdzie obecnie uprawia się theobroma cacao?

Pierwsze ślady kakao

Tradycyjnie za miejsce pochodzenia kakao uważa się tereny Amazonii w Ameryce Środkowej i Południowej. To właśnie w wilgotnych lasach dżungli amazońskiej występuje największa różnorodność genetyczna kakaowca. Jednocześnie, badania archeologiczne wskazują na występowanie kakao dużo wcześniej. To, co pozostaje bezsprzeczne, to fakt, że lasy Amazonii to pierwsze centrum tak dużej różnorodności drzewa kakaowego. 

Według badań, pochodzenie kakao sięga czasów prekolumbijskich. Mowa o obszarach Mezoameryki rozciągających się od środkowego Meksyku po Przesmyk Panamski. Uprawa i wykorzystanie kakao przez kultury prekolumbijskie miałyby mieć miejsce około 3900 lat temu [12]. 

Jednoznaczne określenie, skąd tak naprawdę pochodzi kakao, wydaje się tym trudniejsze, że jeszcze starsze ślady kakao zidentyfikowano w południowo-wschodnim Ekwadorze, w górnym biegu dopływów Amazonki, przypisując odkryciom wiek ok. 5300-5450 lat [12]. Znalezione na powierzchniach przedmiotów z ceramiki i kamienia ślady kakao, interpretowano między innymi w kontekście obrządków, ceremonii, ale także codziennego użytku. 

Pochodzenie a uprawa kakao

Głównymi rejonami uprawy kakao na początku XVI wieku był stan Tabasco w Meksyku, Soconusco oraz obszary obecnej Gwatemali i Republiki Salwadoru. Mniejsze plantacje występowały także w rejonie obecnej Nikaragui, Kostaryki oraz dolinie Sula na wybrzeżu karaibskim Hondurasu [11]. Stopniowo uprawa kakao rozprzestrzeniła się na Wyspy Karaibskie, niektóre części Ameryki Południowej, Wenezueli, by niedługo potem objąć odleglejsze kraje i kontynenty.

Do Europy kakao trafiło w XVI wieku dzięki hiszpańskim konkwistadorom, którzy pod przywództwem Hernando Korteza dotarli do państwa Azteków i podbili Meksyk. Kortez odkrył, że na bazie ziaren kakaowca przygotowywało się tam gęsty napój czekoladowy – najpierw poprzez prażenie ziaren, a następnie mielenie ich oraz mieszanie z mączką kukurydzianą, wanilią i chilli. Ten gęsty, lekko spieniony napój był prototypem dzisiejszego kakao i mimo że na przestrzeni lat receptura uległa zmianie, to do dziś pije się go w takiej formie w Kolumbii i na Filipinach [11].

Dzisiejsza uprawa kakao

Do wzrostu kakaowiec potrzebuje ciepłego, wilgotnego klimatu, pulchnej i przepuszczalnej ziemi oraz niewielkiego nasłonecznienia, stąd wilgotne lasy równikowe Amazonii są dla niego idealnym środowiskiem. Jednak, obszary Ameryki Północnej i Środkowej to nie jedyne rejony, w których uprawia się kakao. Największe plantacje kakao znajdują się w Afryce i to stamtąd pochodzi aż 70% cennego surowca, który trafia na globalny rynek. Kluczowymi eksporterami kakao w Afryce są: Wybrzeże Kości Słoniowej, Ghana, Nigeria oraz Kamerun.

Ghana i tamtejsze kakao

Tereny uprawy kakao w Ghanie znajdują się głównie na zalesionych obszarach kraju, w tym między innymi w rejonie rzeki Volta, Ashanti i Brong-Ahafo [3]. Tropikalny pas zieleni, rozpościerający się niemal na całej szerokości Ghany, zapewnia doskonałe warunki do wzrostu kakaowca. Dziś, kakao jest jednym z najczęściej eksportowanych produktów rolnych Ghany, choć jeszcze 20 lat temu sytuacja afrykańskich rolników zajmujących się uprawą kakao była dość trudna i niepewna. W Ghanie kultywowana jest głównie odmiana Forastero o wyraźnym, owocowym i dymnym posmaku.

Kakao w Peru

Uprawa kakao w Peru skoncentrowana jest na terenach pomiędzy Andami oraz lasem Amazonii. Najbardziej płodne obszary uprawy kakao to Tumbes, San Martin, Ukajali, Cajamarca, Huanuco, Ayacucho, Puno, Junin i Cusco. Peruwiańskie plantacje to typowo rodzinne biznesy stanowiące często jedyny dochód tychże rodzin. Peru jest uważane za kraj o największej różnorodności ziaren kakaowych na świecie. Szacuje się, że to stamtąd pochodzi aż 60% światowych odmian kakao [8]. Republika Peru słynie z uprawy Criollo, szczególnie wartościowej odmiany kakaowca o najłagodniejszym smaku.

Kakao i Dominikana

Choć udział Dominikany w światowej produkcji kakao jest niewielki, to jest ona drugim największym producentem kakao organicznego, rozwijając ekologiczne rolnictwo od lat 80. 60% produkcji krajowej Dominikany pochodzi z regionu północno-wschodniego, szczególnie okolic San Francisco de Macoris. Pozostała część to rejony środkowej Dominikany. Szacuje się, że drzewa kakaowe zajmują w Republice Dominikańskiej około 10% obszaru kraju [7]. Uprawia się tam głównie odmianę Trinitario i dwa rodzaje kakao – Sanchez i Hispaniola. 

Kakao Sao Tome

Sao Tome, czyli Wyspy Świętego Tomasza to jedno z pierwszych miejsc w Afryce, w którym zaczęto uprawiać kakao. Obszar wyspy to w przeważającej części tereny równikowe, wulkaniczne, zapewniające optymalne warunki do rozwoju kakao pod względem wilgotności czy gleby pochodzenia wulkanicznego. Kakaowce z Sao Tome mają intensywny i charakterystyczny smak pieczonego kakao z nutą owocową. Najważniejszym podgatunkiem kakaowca z Sao Tome jest aromatyczne Amelonado z rodziny Forastero.

Uprawa kakao i Madagaskar

Uprawa kakao na Madagaskarze skoncentrowana jest w północno-zachodniej części wyspy, w regionie Ambanja, w pobliżu wyspy Nosy Be. Region Ambanja znajduje się w zagłębieniu zieleni między morzem i górami, obejmuje obszar wzdłuż rzeki Sambirano i biegnie u podnóża masywu Tsaratanana, aż do zatoki Ampasindava [2]. Okolice Ambanja to najgorętszy i jednocześnie najbardziej mokry region Madagaskaru, cyklicznie podlewany przez rzekę Sambirano. Uprawia się tam odmianę kakao będącą połączeniem trzech rodzajów ziaren – Trinitario, Criollo i Forastero. Krzyżówki w obrębie gatunku są popularnym zjawiskiem, a lokalne hybrydy często powstają w obrębie jednej plantacji.

Ekwador i kakao Arriba

W Ekwadorze dominuje odmiana Arriba Nacional. Te wyjątkowe ziarna rosną zwłaszcza na wybrzeżu Manabi, na północy prowincji Los Rios, Guayas oraz w mglistym, wilgotnym lesie otaczającym rezerwat Mache Chindul w północno-zachodniej części Ekwadoru [1]. Kakao Arriba Nacional jest specyficzną dla Ekwadoru odmianą kakao, a jednocześnie jego dumą i symbolem.

Kakao na Kubie

Po rewolucji kubańskiej, uprawy kakao zostały skoncentrowane we wschodniej części Kuby, w rejonie Baracoa, Santiago de Cuba, Granma i Holguin. Najpopularniejszą i najdorodniejszą z plantacji jest Baracoa, znajdująca się w północno-wschodnim obszarze wyspy. Strefa o ciepłym i wilgotnym mikroklimacie sprzyja tam uprawie zarówno kakao, jak i kawy. Mimo że ziarna kakaowca produkowane na Kubie uważa się za jedne z najlepszych na świecie, to udział Kuby w globalnym rynku kakao jest znikomy. 

Kakao w Wenezueli

W Wenezueli uprawa kakao kultywowana jest praktycznie na całym jej terytorium. Istnieją jednak obszary o szczególnie dobrych udogodnieniach, i to właśnie tam zlokalizowane są kluczowe dla kraju plantacje. To stany Monagas, Sucre i Delta Amacuro w części północno-wschodniej, Miranda, Yaracuy, Carabobo i Aragua w strefie północno-centralnej oraz Merida, Zulia, Barinas i Portuguesa w obszarze południowo-wschodnim. W Wenezueli popularna jest zwłaszcza odmiana Criollo.

Kolumbijskie kakao

Kakao w Kolumbii znane jest pod nazwą Cacao Fino de Aroma, i stanowi aż 95% krajowej produkcji kakao. Niemal każdy z kolumbijskich departamentów zajmuje się uprawą kakao, przy czym za 70% produkcji odpowiadają: górzysty Santander, Antioquia, tropikalne lasy deszczowe w regionie Arauca, dolina w departamencie Huila i Tolima [4]. Ze względu na zróżnicowanie tych terenów oraz warunków uprawy, kakao z poszczególnych regionów różni się smakiem i aromatem.

Uprawa kakao stanowi niezwykle ważne źródło zatrudnienia i zarobków milionów ludzi na całym świecie, w tym zwłaszcza ludności wiejskiej. Globalny rynek czekolady został wyceniony w 2017 r. aż na 103 miliardy dolarów i szacuje się, że do 2024 r. osiągnie ponad 160 miliardów dolarów [9]. Niestety, uprawa kakao ma też swoją mroczną stronę, związaną z haniebnymi praktykami dużych koncernów. Dzika wycinka lasów tropikalnych, niesprawiedliwy handel, nielegalna praca dzieci oraz niewolnictwo to problemy, z którymi borykają się kraje przodujące w uprawie i produkcji kakao.

[1] http://ecuadorhomesandland.com/news/cacao-culture-in-ecuador

[2] https://www.madagascarspices.com/cacao.html

[3] https://en.wikipedia.org/wiki/Cocoa_production_in_Ghana

[4] https://www.colombia.co/en/colombia-country/colombia-the-land-where-cocoa-production-is-cacao-fino-de-aroma/

[5] https://www.antiquity.ac.uk/projgall/powis314/

[6] http://surowce-naturalne.pl/kakao-surowiec-zeslany-przez-bogow/

[7] https://www.cacaoteca.com/dominican-cacao.html

[8] https://wildmountainchocolate.com/blogs/news/peruvian-cacao-a-long-history-of-delicious-chocolate

[9] https://www.sprawiedliwyhandel.pl/katastrofalne-skutki-chciwosci-rynek-kakao-i-czekolady/

[10] Loor Solorzano, R. G., Fouet, O., Lemainque, A., Pavek, S., Boccara, M., Argout, X. Amores, F., Courtois, B., Risterucci, A. M., Lanaud, C. (2012). Insight into the Wild Origin, Migration and Domestication History of the Fine Flavour Nacional Theobroma cacao L. Variety from Ecuador. PLoS ONE, 7(11), e48438.

[11] Wood, G. A. R., Lass, R. A. (1985). Cocoa

[12] Zarrillo, S., Gaikwad, N., Lanaud, C., Powis, T., Viot, C., Lesur, I., … Valdez, F. (2018). The use and domestication of Theobroma cacao during the mid-Holocene in the upper Amazon. Nature Ecology & Evolution.